Urojone cnoty niewieście. Poradnik dobrej żony z 1819 r.

W XIX w. kobiety były niewolnicami przysłowiowych cnót niewieścich. Ich rolą było zostanie przykładną żoną i matką. By lepiej mogły urzeczywistniać ten cel, przedstawicielkom wyższych sfer zabraniano pracować, a także studiować, rozwijać się naukowo, artystycznie (poza skromnym kółkiem domowym). Byli i tacy znawcy moralności, którzy uważali, że kobiety nie powinny czytać zbyt wielu książek, a jeżeli już to tylko tytuły zaakceptowane przez męża.

W 1819 r. Klementyna Hoffmanowa wydała książkę pt. “Pamiątka po dobrej matce, czyli ostatnie jej rady dla córki”, będącą zbiorem rad dla młodych panien i mężatek. Pozycja ta doczekała się licznych wznowień i przez cały wiek XIX była niemal Biblią dla kobiet, kształtując ich światopogląd, ucząc uległości wobec męża, przyzwyczajając do niższej pozycji społecznej i nieustannego cierpienia w małżeństwie. Poradnik K. Hoffmanowej należy uznać za niezmiernie ciekawy — pozwalający spojrzeć na świat oczami naszych prababek i stworzyć ich portret psychologiczny, niestety bardzo smutny.

Inna autorka Helena Kunachowiczowa jeszcze 41 lat po wydaniu książki (tj. w 1860 r.) takie czyniła postanowienie wobec wybranka poślubionego z rozsądku: “przysięgam, że jakakolwiek przyszłość ma będzie, jaki dla mnie będzie mój mąż, którego zaledwie osiem razy widząc przed ślubem i znać nie mogę, to ja ze swojej strony dołożę wszelkich starań, aby stać się taką żoną, jaką Hoffmanowa w swoich pamiętnikach przedstawia, co mi Boże dopomóż.” (w: Wspomnienia H. Kunachowiczowej w: :„Kapitan i dwie panny…”)

To, że w XIX wieku pozycja społeczna kobiety była niższa, jest powszechnie znane. Panie uznawano za słabsze fizycznie, ułomne intelektualnie, niezdolne do wykonywania pracy zawodowej, a do tego niezdolne do dbania o własną reputację. Z tego też powodu trzeba było nieustannie pilnować je, zmuszać do przestrzegania surowych norm obyczajowych, które jednak nie dotyczyły mężczyzn. W czasie, gdy małżonki miały czuwać nad ogniskiem domowym, mężczyźni mogli odwiedzać podejrzane nocne lokale, uwodzić służące, zachodzić do garderób aktorek, a nawet do domów publicznych.

Napisana przez K. Hoffmanową pozycja jest apoteozą nierówności społecznej, przekonującą kobiety, że same są winne wszystkich nieszczęść w małżeństwie. Zapraszam do zapoznania się z fragmentami.

***

Kobieta i małżeństwo:

Do zupełnego w małżeństwie szczęścia trzeba, aby mąż w wieku i w rozsądku, w naukach i w majątku wyższość miał nad żoną.

Miej zupełną ufność w mężu, nigdy nic przed nim nie taj, nie ukrywaj, niech zawsze twoim doradcą będzie.

Kobiety stworzone są do ulegania i posłuszeństwa, sztuki panowania nie znają i dlatego, kiedy im się przypadkiem pora rządzenia nadarzy, zawsze jej źle używają.

Każde znaczniejsze ubliżenie przyjmij ze słodyczą, mniejszym pobłażaj, a sama strzeż się najdrobniejszego.

Uwielbiaj więc posłuszeństwo i uleganie, licz je między pierwsze małżeńskie cnoty.

Od pieluch w podległości żyjemy najmniejszy upór surowo w nas karany… Pod nadzorem czułej matki aż do zamęścia we wszystkim pełnić jej wolę, jej się radzić, jej słuchać powinnyśmy, bez jej wiedzy i zezwolenia nic nam czynić nie wolno.

Ta podległość jest tylko cieniem i próbką względem niewoli później nas czekającej (wobec męża – przypis). Jakże więcej ciążą kajdany małżeństwa nad te, które rodzice tak słodkimi czynić umieli.

Pamiętać powinna, iż ją Bóg do ulegania i posłuszeństwa przeznaczył.

Niewiasta ulegać umiejące na zawsze szczęśliwą i kochaną zostanie.

Poznawaj najdrobniejsze gusta jego, dogadzaj mu, okazuj mu tysięczne względy, otaczaj go pieczołowitym staraniem. To sposób najlepszy przywiązania sobie na zawsze męża. Skoro będziesz nieustannie zajęta wygodą jego, uprzyjemnianiem każdej chwili, sprawisz, że mu nigdzie tak dobrze jak przy tobie nie będzie.

Nie wymagaj nigdy od męża starań kochanka.

Staraj się dom mężowi przyjemnym czynić, żeby nie był zmuszony gdzieindziej szukać zabawy. Żyj z tymi, których on lubi, poznawaj najdrobniejsze gusta jego, dogadzaj im, okazuj mu tysięczne względy, otaczaj go pieczołowitym staraniem. Skoro będziesz nieustannie zajęta wygodą jego, uprzyjemnianiem każdej chwili, sprawisz, że mu nigdzie tak dobrze jak przy tobie nie będzie.

Choć zdrowie twoje nadwyrężonym będzie, znoś cierpliwie dolegliwości, nie skarż się, nie narzekaj.

Mam nadzieję w łasce i dobroci stwórcy, że znajdziesz małżonka, dla którego posłuszeństwo i uleganie miłym dla ciebie będzie obowiązkiem.

Mężczyznom dobra część przypadła, niewolnikami są na czas jakiś (tj. przed ślubem, gdy zabiegają o rękę panny – przypis), a panami kobiety na zawsze.

Inne zupełnie jest nasze, inne mężczyzn powołanie, we wszystkim różnimy się od nich.

U mężczyzn dusz ma więcej piękności, u kobiet serca. W słabości naszej, a w ich mocy przyczynę tej różnicy znaleźć by można.

Mężczyźni na tyle sobie pozwalają, dla kobiet zaś tak są surowi. Nie trapmy się jednak tym.

Być żoną i matką przeznaczeniem jest kobiety, na to stworzona, (…) żeby potrafiła uszczęśliwić małżonka i dobrze wychować dzieci.

Małżeństwo nie jest tak szczęśliwym stanem, obowiązki jego nie tak łatwe, jak się wydają, tysięczne za sobą ciągnie kłopoty, i że żadna młoda osoba spieszyć się do niego nie powinna.

Najszczęśliwsze małżeństwo jest zawsze trudnym jarzmem.

Każde wejście w śluby małżeńskie, zupełnie wolności utratą być musi. (…) Cierpliwość, słodycz, uleganie, jednostajność humory nieodzownie potrzebnymi są każdej kobiecie pragnącej być kochaną i szczęśliwą. Lecz takie są ustawy pisane przez samego Boga, nikt ich zmienić nie potrafi i kobieta ulec im nie chcąca, zdaje się być pozbawioną rozsądku.

Kobieta i nauka:

Nigdy nie chwalę kobiety, kiedy się oddaje wysokim naukom, kiedy się uczy łacińskiego, hebrajskiego, greckiego języka, doświadczenia robi w fizyce, chemii i nad algebrą lub matematyką głowę sobie łamie. Umieć uszczęśliwić małżonka, uprzyjemnić jego życie, wychować dobrze dzieci (…) to jest system naukowy dla kobiety. A matematyki niech zna tylko tyle, by z prostej nie zboczyła linii.

Każda kobieta powinna znać dobrze rachunki, znać się na kuchni, na wszystkich szczegółach gospodarskich, umieć pokroić, uszyć, zrobić rzecz każdą. Znajomość ta więcej męża przywiąże, niż znajomość języków, taniec, śpiewanie, rysunek. Życie domowe jest to zawód, jakie Wszechmocny przeznaczył kobiecie. Nie wypada jej oddawać się naukom, u każdej igła pierwsze miejsce mieć powinna przed piórem i pędzlem. Nie zgadza się wcale z powołaniem kobiety, aby wiecznie siedziała nad książką…

Kobieta i książki:

Kobieta chcą dopełnić powołania swego, nie powinna zbyt wiele czasu poświęcać księgom, umysł jej słabszy, serce czulsze od męskiego, podatniejszą ją czyni do przyjęcia fałszywych zdań… Powinna więc jedynie czytać takie książki, które by podniosły jej duszę, ukształciły serce… Nie wypada jej także nigdy czytać bardzo wiele. Zbytek w tej mierze jest naganny, obarcza umysł i szkodę zamiast korzyści przynosi.

Przynajmniej do dwudziestu lat nie czytaj wcale romansów. Nie czytaj nigdy książek religii,  obyczajności, cnocie, skromności przeciwnych. Pannom zabraniają ich rodzice i przełożeni ale najmłodsze mężatki pozwalają sobie powszechnie czytać podobne dzieła. Nie naśladuj ich Amelio, nigdy sobie zanadto nie ufaj.

Winę za swoje cierpienia ponosi kobieta:

Kobiety szanować się nie umieją, a chcą być szanowane.

Powszechnie skarżą się na mężczyzn, że związek małżeński zupełnie zmienia uczucia ich i charaktery, i że najtkliwszy kochanek wkrótce obojętnym staje się mężem. Po większej części winne temu są kobiety…

Zanim uwierzymy…

I zanim uwierzymy, że podległość wobec męża oraz brak wykształcenia mógł czynić kobiety w XIX wieku szczęśliwymi, zajrzyjmy jeszcze do jednego fragmentu, zdradzającego niemal oznaki depresji.

„Są jeszcze pewne dni odrętwienia w życiu, w nich zdaje się, że dusza moc swoją traci i wszystko nie jest tak miłem, jak zazwyczaj. Wtedy do modlitwy udawać się trzeba, błagać Boga o nową siłę (…). Nie ma smutku, który by mnie minął…”

***

Powyższe fragmenty napisane zostały zgodnie ze współczesnymi zasadami stylistyki i ortografii.

***

Poniżej portret Klementyny z Tańskich Hoffmanowej pochodzący ze zbiorów notatek pozostałych po Ambrożym Grabowskim (w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej pn. Zapiski rozmaite…).

***

Powyżej obraz V. Pukireva, Aranżowane małżeństwo.

Powyżej obraz Vladimira Makovsky’ego.

Powyżej obraz Sergeyevicha Zhuravleva pt. Przed ślubem, 1874 r.