Jak w dawnych czasach dbano o higienę?

W XIX wieku nie było wątpliwości co do tego, że higiena służy zdrowiu. Gorzej było z odpowiedzią na pytanie, jak często kąpać się i co myć. Spora część poradników reprezentowała poglądy zbieżne ze współczesnymi, zalecając jak najczęstsze korzystanie z wody. Były jednak i odmienne zdania – „przeto codzienne używania wody nie są nam wcale potrzebne, a osobom skłonnym do nerwowości nawet szkodliwe”, pouczała  Anna Fischer-Duckelmann w książce pod tytułem Kobieta lekarką domową, i to jeszcze w 1912 roku. Kto przychylał się do tego drugiego stanowiska, mógł korzystać z półśrodków w postaci wszelkiej maści „wód paryzkich”. Jak wyjaśniał jeden z poradników –  „nie idzie o to, ażebyś pachniał z daleka, ale o to, ażebyś przytłumił niemiłe zapachy, jakie bezwiednie pociągasz za sobą”.

Do zaleceń poradników stosowano się ze zmienną skrupulatnością. Dbano przede wszystkim o to, co wystawało spod kołnierzyków i koronek, to jest o twarz, nogi i ręce. Zresztą trudno było skrupulatnie dbać o więcej, skoro w większości mieszkań w ogóle nie było łazienek. I nawet budując nowe domy czy dwory nie zawsze pamiętano o ich urządzeniu. Niekiedy brakowało wyobraźni, innym znów razem nie widziano takiej potrzeby. Według obliczeń współczesnych, w roku 1902 w Krakowie jedna łazienka przypadała na 389 mieszkańców, czyli na około 70 rodzin.

Dla zachowania higieny w zupełności wystarczała publiczna łaźnia czy też miednica i dzban, jak na poniższym obrazie. Na obrazach przedstawiających sceny mycia nie raz zobaczymy dywany, co świadczy o tym, że miały one miejsce w pokojach.

Natomiast Przewodnik Zdrowia z 1898 roku zalecał „zmywania w łóżku”, czyli po prostu pocieranie się mokrym ręcznikiem.

W bogatszych domach w sypialni umieszczano umywalnie, składające się z miednicy osadzonej lub ustawionej na drewnianym stoliku i dzbanka na wodę.

Poniżej obraz Jacquesa Blanche z 1888 roku, a na nim umywalnia, dla odmiany już z bieżącą wodą. Proszę zauważyć, że nie znajduje się ona w łazience, ale w przedpokoju.

U niektórych bardziej praktycznych gospodarzy w domach zdarzały się wanny, Ferdynand Hoesick wspomina, że wannę taką rodzice posiadali u siebie w sypialni, zasłoniętą kotarą.

Także na poniższym obrazie widzimy wannę stojącą w pokoju.

Poniżej zdjęcie pozowane w zaaranżowanym wnętrzu, ale jednak z bohaterką opowieści, czyli z wanną.

***

Doskonałym miejscem do kąpieli były rzeki i jeziora. Korzystanie z nich w małych miasteczkach, czy też na wsiach nikogo nie dziwiło. W dużych miastach, gdzie życie było znacznie bardziej sformalizowane, pojawiały się pytania natury obyczajowej. Damy targały wątpliwości, czy to aby na pewno przyzwoicie pokazywać się innym bez gorsetu i sukni, a jedynie w koszuli (później w kąpielowym stroju). Co innego małe dzieci, ale nie dorosłe, poważne kobiety! Niejedna, która już zdecydowała się na ten awangardowy krok, przychodziła nad wodę ze służącą. Panna czekała na brzegu z dużym ręcznikiem lub prześcieradłem, by natychmiast po wyjściu z wody zasłonić swoją panią. Z tego też powodu dla bardziej wstydliwych nad rzekami urządzano specjalne łazienki. W „Kurjerze Warszawskim” z 1862 roku czytamy, że otwarto „łazienki wiślane” dla amatorów kąpieli, dla mężczyzn i kobiet osobno „na dobrej wodzie”. Były to najczęściej drewniane budy jedna przy drugiej zanurzone od dołu w wodzi, częściowo bez podłogi. W jeszcze innym numerze „Kurjera Warszawskiego” z 1862 roku czytamy o 3 miejscach do letnich kąpieli na Wiśle, gdzie dla zainteresowanych przewidziano „omnibus wielki z prysznicem”, „łazienki koszowe dla dam”, „osobowe dla dam prysznice” i jeszcze „omnibus z gabinetami dla mężczyzn”.

Inną formą zapewnienia komfortu podczas kąpieli były tzw. wozy kąpielowe.

Na zdjęciu powyżej mokry strój obnażający damskie pośladki nie pozostawia wątpliwości. – Wozy kąpielowe były konieczne, by zaraz po wyjściu z wody wskoczyć do nich  i ukryć się przed oczami gapiów. Należy zauważyć, że wozy kąpielowe służyły nie tylko do przebierania się podczas kąpieli o charakterze higienicznym, ale także do tych odbywanych dla przyjemności.

Poniżej ręcznie kolorowana akwaforta z 1829 roku Williama Heatha (ze zbiorów British Museum). Jak widać, w tym okresie kobiety nie miały na sobie jeszcze strojów kąpielowych, ale zwykłe koszule.

***

Obok łazienek na wodzie działały publiczne łaźnie. Niektóre miały nieco wyższy standard, posiadały osobne gabinety z wannami oraz dodatkowe usługi, według życzeń klienta. Obraz zakresu usług serwowanych w takich miejscach daje nam rachunek publikowany na łamach „Bociana” na początku XX wieku:

– wanna – 1,60 korony,

– mydło – 0,10 korony,

– 2 jajka do mycia głowy – 0,20 korony,

– złamana sprężyna w otomance – 2 korony,

– 2 kanapki z kawiorem – 1 korna,

– 2 koniaki – 2 korony,

-1 usługa – 5 koron.

Przy niektórych łaźniach znajdowały się także publiczne pralnie, jak na zdjęciu poniżej.

Na zdjęciu powyżej proponuję zwrócić uwagę na kapelusz na głowie kobiety (drugiej od lewej). Kapelusz podczas prania – rzecz nieodzowna.

We Francji bardzo popularnym urządzeniem służącym higienie były bidety.

Poniżej wyrób austriacki. Poziome dziurki w muszli nie pozostawiają wątpliwości co do tego, że w tym przypadku mamy do czynienia z bidetem.

W XIX wieku prawdziwa dama niewiele rzeczy robiła sama. Bywało, że z pomocy służących korzystała nie tylko podczas ubierania i czesania się, ale także podczas wycierania po kąpieli (patrz ilustracja poniżej).

Karolina Nakwaska takie pouczenie zamieściła w swoim poradniku pt. „Dwór wiejski” z 1843 r.: „Ja bym Ci radziła próbować samej się czesać. (…) Prawda, że Ci się to zrazu przykrym wyda; ale i nie takie przykrości człowiek często znosić musi! Zmiana losu, pogorszenie się majątku, zresztą podróż, przypadek (…), mogą cię przymusić do użycia własnych rąk w ubieraniu się i czesaniu, nie lepiej więc będzie zawczasu się do tego przyzwyczaić?”