Co to były karnety balowe?

Ostatnio nie mogłam wyjść z zachwytu na widok karnetów balowych, pochodzących z rodzinnej kolekcji, a pokazanych mi przez osobę, która prosiła o zachowanie anonimowości. To, że karnety takie istniały, wiedziałam od dawna, nie miałam jednak nigdy możliwości zajrzenia do środka i przeczytania, co było do nich wpisywane, a także co było na nich drukowane. Dziś tajemnice ich wnętrz mogę otworzyć przed Państwem, ale może wcześniej kilka słów tytułem wstępu.

Życie towarzyskie w XIX wieku charakteryzował ogromny formalizm, to samo dotyczyło tańca. Zachowaniu porządku podczas balu służyły karnety balowe, które miały wypisaną listę tańców przewidzianych na cały wieczór. Panie ołóweczkiem wpisywały przy nich panów, którzy zechcieli prosić je do zabawy, tak by nie pomylić kolejności. Byli i tacy mężczyźni, którzy nie lubili czy też nie potrafili tańczyć walca, ale za to świetnie radzili sobie z kadrylem. Dzięki opisywanym tu zwyczajem łatwiej było im zamówić właściwy taniec. Poradniki savoir vivre instruowały, jak poprowadzić konwersację w tym przedmiocie.

„- Czy mogę mieć zaszczyt przetańczenia z panią pierwszego walca (lub drugiej polki…)”- lub też „ośmielam się zapytać, którego kontredansa mógłbym mieć szczęście przetańczyć z panią?”.

Zagadnięta kobieta przebiegała oczami karnet – i jeżeli nie była zajęta, odpowiadała: „I owszem” (lub) „Z przyjemnością”. Wpisywała na karnecie nazwisko tancerza albo podawała mu karnet i ołówek, on zaś sam zapisywał swoje imię i nazwisko.

Poniżej dwa karnety balowe w wersji rozłożonej rozdawane przed balem, o czym świadczy ich opis. Każdy z oglądanych przeze mnie w ramach kolekcji karnetów posiadał haczyk, który pozwalał na przypięcie do sukni, no i oczywiście ołóweczek, którym można było wpisywać panów, którzy mieli odwagę poprosić o taniec. Większość zdjęć można powiększyć, klikając dwukrotnie.

A teraz zajrzyjmy do wnętrza takich karnetów. Na 5 tańców przed przerwą (patrz lewa strona pierwszego karnetu) zamówionych 3, więc chyba nie najgorzej – powodzenie było. Zauważyć można, że nazwiska mężczyzn zamawiających tańce są wpisywane różnymi charakterami pisma, co oznacza, że panowie wpisywali się sami. Gdyby ktoś miał wątpliwości, to to samo zdjęcie pokazuję jeszcze w powiększeniu (poniżej).

Poniżej karnet w formie notesiku krytego welurem, tym razem w wersji zamkniętej.

No i jeszcze zajrzyjmy do środka. Powiem krótko, porażka towarzyska – wpisów brak.

I kolejny karnet w formie notesiku.

Tu też wieje pustką.

Ciekawość pierwszy stopień do piekła, ale pomimo tego musimy zajrzeć do środka.

I kolejny karnet.

***

Większość prezentowanych powyżej karnetów posiada haczyk, który miał ułatwiać chowanie. Jak wynika z relacji, karnety wkładano za dekolt lub za pasek u sukni. Poniżej kobieta w sukni balowej ze specjalną torebeczką do wkładania karnetu balowego, który trzyma w ręku.

Poniżej jeszcze jeden opisywany tu eksponat zwany w tamtych czasach „kieszonką do paska”.

***

Gdy oglądamy dawne karnety, zastanawiać może niewielka ilość wpisanych do nich tańców. Co zatem robiono z pozostałą częścią czasu? Jak się okazuje, wcale nie było go tak wiele, bo taniec potrafił trwać nawet godzinę lub więcej.

„Bale lwowskie miały o wiele więcej atrakcji aniżeli bale warszawskie, których program był ograniczony prawie do samych tańców wirowych. We Lwowie tańców wirowych było mało, a właściwie tylko dwa: jednym z nich był walc godzinny lub półtoragodzinny, zaczynający się zaraz po wstępnym polonezie…”. (M. Orłowicz „Moje wspomnienia turystyczne”, Wrocław 1970 r., s. 150)

Poniżej karnet z aksamitnym woreczkiem.

A to kolejny karnet, niestety tylko w wersji otwartej (kliknij dwukrotnie, aby powiększyć).

A to karnet w wersji rulonu wkładanego do aksamitnej, niebieskiej tubki.

I rulon po rozwinięciu.

Poniżej karnet malowany ręcznie.

Po przerwie panowie popili, więc i powodzenie u dam wzrosło, jak widać na poniższym karnecie.

Poniżej karnet w formie medalionu z masy.

***

W Krakowie karnety balowe zamawiano w zakładzie introligatorskim Roberta Jahody. Część z nich znajduje się obecnie w zbiorach Muzeum Krakowa i dostępna jest na ekspozycji w oddziale Muzeum Podgórza. Jak podaje Stanisław Broniewski, wykazujący się inwencją organizatorzy zabaw tanecznych starali się, by karnety nawiązywały do wystroju sali, tematu balu czy też profesji osób zapraszanych. „Na szczególnie ekskluzywnych balach rolników, w których rej wodziło oczywiście ziemiaństwo, rozdawano karnety w kształcie czterolistnej koniczyny, srebrnej podkowy lub pęku kłosów. Pomysłowy karnet wymyślono na bal akademików: była to miniatura uniwersyteckiego indeksu, który w przepisanej formie immatrykulował osobę zaproszoną na „fakultet taneczny”. W latach dziewięćsetnych odbył się w gmachu Sokoła bal „egipski”, na którym cała sala, według projektu Karola Frycza, wyobrażała wnętrze pałacu faraona, a karnety w formie zwoju papirusowego mieściły się w futerale o kształcie kolumny egipskiej.”

(w: S. Broniewski „Igraszki z czasem czyli minione lata na cenzurowanym”, Kraków 1970 r., str. 16)

  ***

W przypadku organizowania balów w domach prywatnych „czyste” karnety można było nabyć w sklepie, a następnie wpisać do nich listę tańców. Poniżej fragment katalogu wysyłkowego paryskiego domu towarowego pod nazwą Le Bon Marche z 1899 r., a w nim do kupienia karnet balowy bez nadruku składający się – jak wynika z opisu – z 7 płytek z masy perłowej. Gdy dobrze się przyjrzymy, zobaczymy też po lewej stronie ołóweczek.

***

Kiedy powstały karnety balowe?

Zdaniem pracowników Muzeum Narodowego w Warszawie karnety balowe istniały już w XVIII w., jak wynika z opisu pod jednym z eksponatów, który prezentuję poniżej.

Ubolewam nad tym, że autor opisu nie podaje źródła i nie wskazuje skąd wiedza, jakoby karnety balowe istniały już w XVIII w. W mojej ocenie to, co widzimy powyżej to notes, a nie karnet balowy. Cechą charakterystyczną karnetów balowych były haczyki bądź kółeczka, które miały dawać możliwość przypięcia do sukni. Podobny przedmiot znajdujemy na stronach „Tygodnika Mód i Powieści” z 1891 r. (nr 1), który został opisany jako „futeralik na tabliczkę do notatek”.

***

Znamienne są tutaj także wspomnienia Marii Estreicherówny który pisze, że nauczyciel tańca Kanet ogłaszał w 1856 r. w Krakowie zapisy na organizowane przez siebie bale w sali redutowej. Atrakcją miał był porządek tańców wręczany każdej damie przy wejściu. I nie wykluczone, że to jest właśnie rok powstania karnetów balowych.

(w: M. Estreicherówna „Życie towarzyskie i obyczajowe Krakowa w latach 1848 – 1863”, Kraków 1868 r., str. 68)

Jeżeli ktoś z Państwa posiada dodatkowe informacje w tym przedmiocie, będę wdzięczna za ich przesłanie.