Fotoplastykony w Krakowie
Żyją jeszcze ludzie, którzy pamiętają fotoplastykon przy ul. Szczepańskiej 5 w Krakowie. Zacznijmy jednak od początku, by wyjaśnić, jak doszło do powstania tego niecodziennego wynalazku, dającego możliwość oglądania nieruchomych scen przez wiele osób w tym samym czasie, a co najważniejsze w trójwymiarze.
Poniżej fotoplastykon.
W 1833 r. angielski fizyk Charles Wheatstone zaprezentował mechanizm widzenia trójwymiarowego wynikający z oglądania przez człowieka równocześnie dwóch podobnych do siebie obrazów. On też w 1838 r. jako pierwszy skonstruował służące do tego urządzenie zwane stereoskopem. (przypis 3)
Poniżej przykłady fotografii stereoskopowej, która podczas oglądania przez stereoskop dawała efekt trójwymiarowości. Bywało, że zdjęcia takie były układane w serie tworzące zabawne historie, zrozumienie ich miały ułatwiać napisy. Tak też jest poniżej, gdzie na szarym pasku po prawej stronie przeczytać możemy „Za zdrowie państwa młodych”.
Kliknij, aby powiększyć.
Innym razem były to pojedyncze zdjęcia z podpisami przybierające postać żartów. Poniżej fotografia pokazująca satyrę na ruch feministyczny. Oto nowoczesna kobieta pali papierosa, chodzi w spodniach, jeździ na rowerze, podczas gdy zdominowany mąż zajmuje się praniem. Podpis brzmi „nowoczesna kobieta”.
Kliknij, aby powiększyć.
***
Tematem pokazywanych scen na fotografii stereoskopowej były także dalekie kraje, zabytki, katastrofy, niecodzienne wydarzenia, specyfika życia ludzi z innych części świata, I wojna światowa…
***
Poniżej urządzenie przeznaczone do oglądania fotografii stereoskopowej.
Poniżej fragment obrazu Jacoba Spoela, na którym po prawej stronie widzimy kobietę trzymającą w ręku stereoskop.
***
Musiało upłynąć 25 lat, zanim doszło do skonstruowania fotoplastykonu, który był oparty na tej samej zasadzie, co stereoskop. Jak wynika z informacji zamieszczonych na stronie Muzeum Miejskiego w Berlinie (Stadtmuseum Berlin), wynalazcą tego urządzenia zwanego wtedy „kaiserpanorama” (panorama cesarska) był August Fuhrmann urodzony we Wrocławiu w 1844 r. Swoją pierwszą „panoramę cesarską” otworzył on w 1883 r. w popularnym berlińskim centrum handlowym o nazwie „Kaisergalerie”. Za opłatą w wysokości 20 fenigów można było śledzić ciekawe wydarzenia w zmienianych co tydzień seriach po 50 zdjęć. August Fuhrmann bardzo szybko rozszerzył działalność na inne kraje, w konsekwencji dostarczał przezrocza do 250 oddziałów w Europie i poza nią. (przypis 2) Jak się okazuje, dotarły one także do Krakowa (znajdują się obecnie w zbiorach Muzeum Krakowa).
***
Materiały dotyczące fotoplastykonów w Krakowie są dość skromne. Najstarszą reklamę dotyczącą tego typu przedsiębiorstwa znalazłam w „Czasie” z 1900 r., działało ono na ul. Brackiej 5.
W „Nowościach Illustrowanych” z 1907 r. informowano o otwarciu fotoplastykonu (zwanego w tekście „chromofotoskopem”) przy ul. Floriańskiej 4.
Z notki publikowanej na łamach „Nowin” z 1909 r. (nr 237) wynika, że obrazy w trójwymiarze pokazywano także na ulicy Grodzkiej (nr 9) i Szewskiej 6. Po punkcie na ul. Grodzkiej 9 zachowało się nieco reklam, dzięki czemu można dowiedzieć się, że tematem pokazywanych tu prezentacji były pogrzeby, widoki miast, katastrofy… Pozwalały one zdobywać wiedzę o świecie, dostarczały tematów do rozmów. Byli nawet tacy, którzy uważali, że nie muszą podróżować, ponieważ cały świat mogą obejrzeć w fotoplastykonie.
***
Bez wątpienia najbogatszy materiał zachował się w odniesieniu do fotoplastykonu z ul. Szczepańskiej 5, który w 1978 r. został zakupiony przez Muzeum Krakowa wraz z przezroczami. (przypis 1) Obecnie urządzenie to można oglądać w muzeum pn. Fabryka Emalia Oskara Schindlera przy ulicy Lipowej 4 w Krakowie (patrz poniżej).
Wśród zbiorów przezroczy dominują te wyprodukowane przez firmę wzmiankowanego wcześniej Augusta Fuhrmanna. Dokładna data otwarcia fotoplastykonu z ul. Szczepańskiej 5 nie jest znana. Gdyby jako punkt odniesienia przyjąć reklamy w prasie informujące o nowych scenach do obejrzenia, byłyby to lata trzydzieste (najstarsza odnaleziona przeze mnie reklama pochodzi z 1935 r.). Repertuar fotoplastykonów podawano w tamtych czasach obok repertuaru kin.
***
Poniżej ul. Szczepańska pierwsza po lewej to kamienica z numerem 5, w której znajdował się omawiany tu fotoplastykon.
***
Krakowskie fotoplastykony we wspomnieniach Władysława Krygowskiego:
„Dalekich lat sięgają wspomnienia o fotoplastikonach, które od czasu do czasu odwiedzaliśmy. Usadowienie się na wysokim krzesełku, z którego zwisały nogi i ciągle groziło obsunięcie, należało do przykrych chwil dla małego widza. Ale gdy się już siedziało z oczami utkwionymi w okulary (…), wszystkie kłopoty znikały. (…) Palmy, piramidy, wielbłądy, jakieś góry i wulkany, wyspy miasta i zatoki – wszystko to przypominało egzotyczne znaczki pocztowe z bajecznymi widokami. Najlepiej pamiętam fotoplastikon na Szczepańskiej (…). Zapamiętałem jeszcze inne na ulicy Szewskiej i Floriańskiej. Przybytki tej niemej i nieruchomej muzy kryły się zawsze w zaułkach, bramach i zakamarkach, dokąd za rękę prowadziła mama, siostra, a później – gdy się już było starszym – ciekawość.” (przypis 4)
***
Przypisy:
1. Daria Pilch „Kolekcja negatywów i przeźroczy stereoskopowych do fotoplastikonu w zbiorach Muzeum
Historycznego Miasta Krakowa. Inwentaryzacja i ocena stanu zachowania” w: Krzysztofory nr 34, str. 310,
2. https://www.stadtmuseum.de/artikel/das-kaiserpanorama ,
3. Daria Pilch „Kolekcja negatywów i przeźroczy stereoskopowych do fotoplastikonu w zbiorach Muzeum
Historycznego Miasta Krakowa. Inwentaryzacja i ocena stanu zachowania” w: Krzysztofory nr 34, str. 309,
4. Władysław Krygowski „W moim Krakowie nad wczorajszą Wisłą”, Kraków 1980 r., str. 147, 148.
